SALENTO

 

Το Σαλέντο είναι ένας όμορφος τόπος της Ιταλίας που στεγάζει τα χωριά της Grecia Salentino, της Μagna Grecia, όπως τα αποκαλούν οι ντόπιοι. Τμήμα της Απουλίας, που συμπεριλαμβάνει τα έντεκα Ελληνόφωνα χωριά*, όπου η Ελληνική Γλώσσα μιλιέται καθημερινά μεταξύ των πιο ηλικιωμένων αλλά παραμένει γνώριμη και οικεία για τους νεώτερους που με ενθουσιασμό σου δίνουν γνωριμία με μια «καλημέρα», μόλις ακούσουν την γλώσσα σου και που σχεδόν πάντα συνοδεύεται από χαμόγελο. Ντροπαλά συνήθως παραδέχονται ότι τα Γκρήκα τους δεν είναι τόσο καλά όσο του παππού ή της Γιαγιάς, δεν χάνουν όμως την ευκαιρία να προφέρουν με την τραγουδιστή ιταλική προφορά τους τις λέξεις που ανακαλούν από την μνήμη μόλις αντιληφθούν ότι οι συνομιλητές τους είναι από την Ελλάδα. Φουσκώνουν από περηφάνεια όταν ο συνομιλητής τους καταλαβαίνει τα σπαστά Ελληνικά τους, και δεν κουράζονται να προσπαθούν να επικοινωνήσουν μαζί σου σε μια γλώσσα ζωντανή κι αγαπημένη που τους κάνει να νιώθουν περήφανοι και που από το 1999 δια νόμου αναγνωρίστηκε και διδάσκεται από το επίσημο ιταλικό κράτος.

Οι Ελληνικές λέξεις στο Σαλέντο, ζωντανές, περήφανες και αθάνατες, εμφανίζονται παντού καθώς κάποιος περιπλανιέται εδώ. Κυριαρχούν στις πέτρινες επιγραφές των μνημείων, θυμίζοντάς μας ότι τους άξιζε να χαραχτούν επίπονα πάνω στην πέτρα, από πολύ παλιά, από τότε που η Κάτω Ιταλία πρωτοέγινε χώρος προσφιλής εποικισμού στα χρόνια της Κλασσικής Αρχαιότητας. Από τότε οι parole di pietre θεωρούνται στολίδι του τόπου και εμφανίζονται με καμάρι σαν τοπωνύμια χωριών, όπως το Kalimera, ένα από τα πιο γνωστά χωριά, δημοφιλής πρόταση των ταξιδιωτικών πρακτορείων, σε ονόματα δρόμων, κατοικιών, στο καλωσόρισμα της δημοτικής αρχής των περισσότερων χωριών.

 

Στην via Platea της Στερνατία που έμεινα για λίγες μέρες, οι περισσότεροι γείτονες πρόσχαρα με χαιρετούσαν στα Ελληνικά. Διέσχιζα καθημερινά την πόρτα της Φιλίας και της Ειρήνης, και απολάμβανα τον καφέ μου στο καφέ Greco. Μαζί με τον καφέ το «θεικό» pastitsioto, τοπική λιχουδιά. Εκεί στην Πλατεία που πίναμε τον καφέ μας, μας χαιρετούσαν και μας έπιαναν κουβέντα στα Γκρήκα, αλλά και στα Ιταλικά. Θυμάμαι έναν κύριο, που παρότι δεν είχε Ελληνική καταγωγή, όπως έλεγε, αναπολούσε το ταξίδι του με μοτοσυκλέτα στην Ήπειρο, την Θεσσαλία και την Πελοπόννησο, πριν παντρευτεί. Ένιωθα σαν μακρινός συγγενής αυτών των καλόκαρδων ανθρώπων, που το Ελληνικό στοιχείο καταλάβαινα πως τους γοήτευε και τους ήταν οικείο και φιλικό. Και ένιωθα ξαφνικά περήφανη που ήμουν Ελληνίδα και που κάθε τι το Ελληνικό τους ήταν αγαπητό και προσφιλές. Αξέχαστη θα μου μείνει και η ξενάγηση στο παλιό Ελαιουργείο της περιοχής στα Ελληνικά από τον υπεύθυνο του χώρου, όταν στο τέλος της ξενάγησης μας απήγγειλε ένα ποίημα στα Γκρήκα.

Είναι όλος αυτός ο όμορφος παλμός ενός τόπου που η καρδιά του πάλλεται από Ελληνικότητα, που σε ξανανιώνει πριν καν ακούσεις το τύμπανο ή το βιολί που δίνουν τον ξέφρενο, θεραπευτικό ρυθμό της pizzica ή τον χαρούμενο χορό της ταραντέλλα που λες και ξυπνάει την ζωή μέσα σου. Αρχέγονοι ήχοι με αρχέτυπους στίχους, ενώνονται με τρόπο μοναδικό, που διαμορφώθηκε και διασώθηκε μέσα από τους αιώνες, νιώθεις να σε ξεσηκώνει και να επιδρά κατευθείαν στα κύτταρά σου. Είναι χαρούμενη αυτή η μουσική που χορεύεται από όλες τις ηλικίες, σε κάθε ευκαιρία, για χαρά, για γιορτή της ζωής που κυλάει ανέμελα εδώ στο Σαλέντο, ακόμα και τις νύχτες στις κουβέντες της γειτονιάς, μέχρι πολύ αργά την νύχτα, έξω από τις πόρτες των σπιτιών, δεν αφήνει τις μαύρες σκέψεις ούτε στο σκοτάδι να εποικίσουν αυτόν τον τόπο της χαράς.

 

Η ιστορία μπερδεύεται και συνυπάρχει στα χωριά αυτά με το μακρινό παρελθόν και το ολοζώντανο παρόν. Από την προϊστορία, την Νεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού, συναντούμε μνημεία λατρείας μεγαλιθικά της πέτρας, αφιερώματα στην μάνα γη που όχι μόνο θρέφει με τα προϊόντα της αλλά είναι ο χώρος που ο άνθρωπος γεννιέται, ζει και αποθνήσκει. Λαξεύοντας τελετουργικά τους ορθόλιθους, τους έδιναν ζωή, ενέργεια. Τα menhir, dolmen και specchie (είδη μεγαλιθικών λατρευτικών και ταφικών μνημείων που καταγράφονται στο Σαλέντο) θεωρούντο σύμβολα εξουσίας, δύναμης και αιωνιότητας, Εντυπωσιακά τα ‘φαλλικά’ μενίρ, με προσανατολισμό τον άξονα της κίνησης του Ήλιου (Ανατολή-Δύση) παραπέμπουν και στη λατρεία του Ήλιου.

 

Μα το ταξίδι στον Χρόνο δεν σταματά στα προϊστορικά ευρήματα που τα συναντάς και στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Καθώς ο ταξιδιώτης περιπλανάται από χωριό σε χωριό στα έντεκα Ελληνόφωνα χωριά, αλλά και στις μεγαλύτερες πόλεις της Σαλεντινής Χερσονήσου (Τάραντα, Λέτσε, Ότραντο, Νardo) συναντά έναν απέραντο πλούτο από Ιστορικά μνημεία που ξεκινούν από τα χρόνια του Τρωικού Πολέμου, και των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας και του λαμπρού πολιτισμού της και συνεχίζει στα Ρωμαικα και Βυζαντινά χρόνια και τον Μεσαίωνα. Παρά τις πολυάριθμες μετακινήσεις πληθυσμών όμως (Νορμανδοί, Γάλλοι, Ισπανοί) και τις πολλαπλές επιρροές, οι δυο Ελληνικές διάλεκτοι με τις καταβολές τους από την αρχαία Ελλάδα, τα Γκρεκάνικα της Καλαβρίας και τα Γκρήκα της Απουλίας παραμένουν ζωντανά και συνεχίζουν να μιλιούνται και να συναντώνται παντού στο ένα ατέλειωτο, υπαίθριο, ζωντανό μουσείο ιστορίας που αποτελεί το Σαλέντο.

Κάστρα, παλάτια, καθεδρικοί ναοί, μοναστήρια και κρύπτες σου κόβουν την ανάσα, μα η ομορφιά του τόπου δεν περιορίζεται εκεί. Ένα μπαλκόνι, ένας κυρτός πέτρινος τοίχος, ένα αέτωμα, μια πόρτα, ένα στενό σοκάκι, μια στέρνα, πάντα υπάρχει κάτι να μαγέψει, να σε εκπλήξει και να σε θαμπώσει με την απρόσμενη ομορφιά του. Στην απόλυτη κυριαρχία του μπαρόκ, η τοπική ασβεστολιθική πέτρα Leccese, εύπλαστη με τις μοναδικές ιδιότητές της, επέτρεπε να σκαλίζονται πάνω της αριστουργήματα που διατηρούν την ζωντάνια τους μέχρι τις μέρες μας.

 

Μεσογειακό το τοπίο του Σαλέντο που απλώνεται ανάμεσα σε δυο θάλασσες, την Αδριατική και το Ιόνιο πέλαγος. Η ελιά, το πεύκο, τα φραγκόσυκα, τα σύκα, τα μύρτιλλα κυριαρχούν, ενώ πολύ συχνές οι εναλλαγές του τοπίου ξαφνιάζουν, άλλοτε βραχώδες και ερημικό, άλλοτε με πυκνά δάση ή εύφορες καλλιεργημένες πεδιάδες με αμπέλια, σόργο, ελιά και άλλες καλλιέργειες. Εδώ ο ταξιδιώτης θα συναντήσει κατά μήκος της ακτογραμμής υπέροχα παραθαλάσσια θέρετρα και πανέμορφες πόλεις και παραλίες. Η Gallipoli, το Οtranto, το Κάστρο, και η Santa Maria di Leuca, το νοτιότερο σημείο του Salento, μαγεύουν με την ομορφιά τους.

Οι κάτοικοι φιλόξενοι, ανοιχτόκαρδοι και περιποιητικοί συμπληρώνουν την οικεία αίσθηση του ταξιδιώτη, μεταδίδοντάς την αγάπη τους για τον τόπο τους. Τα τοπικά προιόντα της έφορης γής τους προσφέρουν απλόχερα γευστικές απολαύσεις. Το φαγητό και τα τοπικά κρασιά είναι άλλη μια όμορφη έκπληξη, με διαφοροποίηση σε ποικιλία και τοπικές γεύσεις τοπικές από την υπόλοιπη Ιταλία. Το φαγητό και η διαμονή προσφέρονται συνήθως σε ιδιαίτερα λογικό κόστος.

Τελειώνοντας, θα αναφέρω τον σημαντικό ρόλο της παράδοσης για αυτό τον τόπο. Τα λαογραφικά στοιχεία και οι λαικές παραδόσεις του Σαλέντο είναι από τις πιο αυθεντικές και ζωντανές της Απουλίας που συνενώνουν τους κατοίκους και δίνουν ιδιαίτερο χαρακτήρα στον τόπο. Παγανιστικά σύμβολα των αρχαίων τελετών γονιμότητας, όπως τα μενίρ, διασώθηκαν από την καταστροφή κατά τους χριστιανικούς χρόνους τοποθετώντας πάνω τους έναν σιδερένιο σταυρό ή ζωγραφίζοντας θρησκευτικές παραστάσεις. Ο ξέφρενος χορός της Pizzica που συνοδεύεται από τύμπανα θεωρείται ότι είναι εξέλιξη του χορού των Μαινάδων που χόρευαν για να φτάσουν την Διονυσιακή έκσταση, ενώ στα θρησκευτικά έθιμα της μεγάλης εβδομάδας έχουν ενσωματωθεί και ειδωλολατρικά σύμβολα, όπως η κούκλα Currema (Σαρακοστή), μια κούκλα που αντιπροσωπεύει μια ηλικιωμένη και άσχημη γριά γυναίκα, που θυμίζει την μοίρα Κλωθώ που περιστρέφει το νήμα της ζωής.

 Η μαγική πέτρα της Calimera, σύμβολο γονιμότητας και αναγέννησης ενσωματώνεται στην εκκλησία του Αγίου Βίτου και την επισκέπτονται γυναίκες που θέλουν να αποκτήσουν παιδί, για να ζητήσουν την βοήθειά της την Δεύτερη μέρα του Πάσχα. Η αρμονική συνύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων κάνει το Σαλέντο έναν τόπο ξεχωριστό με βαθιά θεμέλια στον χρόνο μα και ξεχωριστό χαρακτήρα στο παρόν. Γιατί ένας τόπος που αγαπήθηκε και αγαπιέται είναι ένας ζωντανός τόπος. Κι ένας ζωντανός τόπος

 μπορεί να ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον.

Πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο: «Στον οίστρο της παράδοσης: Ήθη και έθιμα του Σαλέντο και της Σαλεντινής Ελλάδας» των Eufemia Attanasi και Αθανασίου Κόρμαλη, που κυκλοφόρησε το 2017 σε δίγλωσση έκδοση (Ελληνικά-Ιταλικά) από τις εκδόσεις Πελασγός.



(*)Τα έντεκα Ελληνόφωνα χωριά της Γκρέτσια Σαλεντίνο είναι: Calimera, Carpignano Salentino, Castrignano del Greci, Corigliano d’Otranto, Cutrofiano, Martano, Martignano, Melpignano, Soleto, Sternatia, Zollino,
___________________________________
Ελένη Βαφειάδου, Σεπτέμβριος 2021

 

 

STERNATIA DI SALENTO

 

Υπόσκαφο γόνιμης πεδιάδας
εκεί όπου η γνώση συναντά την αισθαντικότητα,
παρατηρώντας τις διαδρομές της πέτρας,
μαθαίνεις πώς τα χέρια στιβαρά τις στοίχισαν
σε θόλο που προστάτεψε

αμέτρητες γενιές·
πώς ο λόγος τις σμίλεψε με σοφία.

Αρχίζεις τότε να εξηγείς
τους κύκλους της ζωής σου,
ακολουθώντας την ροή
και τα σχήματα των υγρών ανάμεσά τους,
γνωρίζοντας τώρα πια τους νόμους
της αέναης κίνησης
ανεμπόδιστα εντός σου.

Κάθε στάλα πολύτιμη,
κανένα δάκρυ δεν πήγε χαμένο,
σε στέρνα χαράς καταλήγουν,
αναδεικνύοντας γνώση πανάρχαια
που δεν πρέπει να χαθεί:

Να δουλεύεις το μέταλλο και την πέτρα
θα πει: να συνυπάρχεις με τους ανθρώπους.

________________________________

Ελένη Βαφειάδου

Αφίξεις, αναχωρήσεις, ζωή, Εκδόσεις Εύμαρος, Αθήνα Δεκέμβριος 2023